Spacerując znajdującą się w Rudniańskim Parku Krajobrazowym Doliną Potoku Rudno, naszą uwagę zwraca skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia Ehrh.). Ma on charakterystyczną dla skrzypów budowę – odmienną od pozostałych grup roślin. Wśród skrzypów wyróżnia się natomiast swoim olbrzymim rozmiarem.
Pierwsze rośliny z taksonu skrzypowe swój początek miały w dewonie, tj. około 400 milionów lat temu, jeszcze przed pojawieniem się dinozaurów! Królowały wówczas na lądzie, tworząc lasy razem z mchami, paprociami i widłakami zarodnikowymi. W późniejszej epoce geologicznej – karbonie (ponad 300 mln lat temu) skrzypy miały postać drzew do 30 m wysokości, były to kalamity (Calamites). Do dziś skamieniałości kalamitów znajdowane są także w Polsce, głównie na terenie Górnego i Dolnego Śląska, ale także w okolicach Krzeszowic w granicach Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego! Znajdowane są wszędzie tam, gdzie występują pokłady węgla kamiennego. Węgiel Kamienny powstał właśnie ze szczątków kalamitów, które gromadziły się tysiącami lat pod kolejnymi warstwami materii organicznej!
Budowa kalamitów była podobna do dzisiejszych skrzypów. Miały pusty w środku, segmentowany poprzecznie i podłużnie żebrowany pień; zebrane w okółki liście; podziemne kłącza.
Obserwując skrzypy rosnące w naszych czasach, w szczególności skrzyp olbrzymi – możemy sobie wyobrazić jak wyglądał świat setki milionów lat temu. Można by się zastanowić, czy przy kalamitach skrzyp olbrzymi jest aż tak olbrzymi? Przyjrzyjmy się mu z bliska.
Skrzyp olbrzymi jest rośliną zielną należącą do rodziny skrzypowatych (Equisetaceae). Osobliwą cechą skrzypowatych jest członowana budowa łodyg nadziemnych oraz podziemnych łodyg (kłączy), które podzielone są na krótkie węzły i dłuższe międzywęźla. Z węzłów kłączy wyrastają korzenie przybyszowe oraz pionowe odgałęzienia, które dają początek łodygom nadziemnym, a zwęzłów łodyg nadziemnych, typowe dla skrzypów okółki łuskowatych liści zrośniętych w pochewkę (Fot. 1). Łodyga skrzypów jest pusta w środku.
Skrzypy zawierają krzemionkę; to właśnie jej obecności i efektowi skrzypienia podczas pocierania skrzypy zawdzięczają swą nazwę.
Przyglądając się skrzypowi, mamy wrażenie, że jest podobny do gałązki sosny – widzimy pęd oraz długie wąskie liście. Jednak gdy przyjrzymy się bliżej, zauważymy, że jego właściwe liście mają postać żeberkowanych pochew, zakończonych ciemnymi ząbkami, natomiast zielone odgałęzienia łodygi nie są liśćmi, a pędami bocznymi. Pędy boczne są szorstkie oraz żeberkowane, również podzielone są na węzły i międzywęźla, a ich liście są zredukowane.
Skrzypy posiadają dwa rodzaje pędów: służące do rozmnażania pędy zarodnionośne (służące do wysiania zarodników) oraz zielone pędy bez zarodników tzw. pędy płonne (odpowiedzialne za prowadzenie procesu fotosyntezy).
Wczesną wiosną, z podziemnych kłączy skrzypu olbrzymiego wyrastają brązowo-żółtawo-białawe pędy zarodnionośne. Znajdujący się na szczycie pędu kłos zarodnionośny osiąga do 25 cm wysokości. W kwietniu – maju, gdy zarodniki zostają wysiane, pęd zarodnionośny obumiera.
Pojawiają się wówczas zielone pędy bez zarodników tzw. pędy płonne (asymilacyjne). W wyniku procesu fotosyntezy roślina gromadzi substancje odżywcze, potrzebne do wytworzenia m.in. wiosennych pędów zarodnionośnych. Późną jesienią pęd asymilacyjny zasycha i obumiera, a podziemne kłącza pełne zgromadzonych latem substancji odżywczych czekają na pierwsze oznaki wiosny, aby „wypuścić” pęd zarodnionośny. Equisetum telmateia rozmnaża się nie tylko przez zarodniki, ale także poprzez fragmentację kłączy.
Pęd zielony osiąga do 120 cm wysokości, niekiedy nawet do 250 cm. Dla porównania, u bardziej pospolitego skrzypu leśnego (Equisetum sylvaticum L.) jest to wysokość zaledwie do 40 cm. W tym zestawieniu skrzyp olbrzymi jest naprawdę ogromny i zdecydowanie zasługuje na swą nazwę.
Skrzyp olbrzymi rośnie w postaci skupisk na siedliskach wilgotnych i nasłonecznionych, najczęściej na glebach żyznych. Spotkać można go nad brzegami rzek, potoków, w wilgotnych zaroślach. W takich miejscach rośnie właśnie w Dolinie Potoku Rudno.
Poza ciekawą budową i historią tych starych ewolucyjnie roślin, skrzypy miały także szerokie zastosowanie w życiu ludzi. Wyrastające wczesną wiosną pędy zarodnikowe Equisetum telmateia były jednym z podstawowych pokarmów podczas okresu, gdy kończyły się zapasy zimowe. Wykorzystywano je także w lecznictwie (wywary) i kamieniarstwie – pędy bogate w krzemionkę służyły do polerowania skał.
Należy zaznaczyć, że skrzypy mają wiele zastosowań, jednakże nie powinno się ich zrywać i zbierać, ponieważ: rośliny te swe właściwości zawdzięczają zawartym w organach substancjom, które zmieniają się w zależności od pory roku, np. niektóre korzenie mogą być trujące wiosną; konieczna jest ogromna wiedza w zakresie rozpoznawania gatunków oraz oceny zdrowia roślin – m.in. grzyby i inne pasożyty mogą nam zaszkodzić, a oprócz nich także substancje, które rośliny mogą akumulować z zanieczyszczonej gleby. Ponadto zbieranie roślin dziko żyjących może przyczynić się do zachwiania równowagi ekosystemu lub nawet do zaniku poszczególnych gatunków na danym obszarze. Dlatego chcąc skorzystać z właściwości skrzypów, warto korzystać z oferty przedsiębiorstw np. zielarskich, które pozyskują rośliny z profesjonalnych upraw.
Jednym z największych zagrożeń dla skrzypu olbrzymiego jest ingerencja w naturalną gospodarkę wodną, jak np. melioracja, która spowodowała spadek liczebności naturalnych siedlisk tego gatunku. W latach 1983- 2014 roślina ta była prawnie objęta ochroną gatunkową. Obecnie nie znajduje się na liście chronionych gatunków roślin. Siedliska skrzypu olbrzymiego objęte są natomiast ochroną w granicach form ochrony przyrody – parkach narodowych i rezerwatach przyrody np. w Rezerwacie Przyrody Dolina Potoku Rudno, na terenie których obowiązuje zakaz niszczenia i zrywania roślin.
Skrzypy są na Ziemi już ponad 400 milionów lat. Ze względu na tak długi czas ich występowania, związanie z cennymi siedliskami podmokłymi, czy właściwości tych roślin, dzisiejsze skrzypy zasługują na szczególną troskę i ochronę, aby działalność człowieka nie doprowadziła do ich zaniku i aby mogły kontynuować swą historię.
Zapraszamy do wyjątkowego miejsca – Doliny Potoku Rudno, położonej w granicach Rudniańskiego Parku Krajobrazowego oraz do poszukiwań wyjątkowych roślin – skrzypów olbrzymich. Dolina Potoku Rudno objęta jest jedną z najwyższych form ochrony przyrody: rezerwatem przyrody. Pamiętaj: na terenie rezerwatów obowiązuje zakaz niszczenia roślin oraz poruszania się poza wyznaczonymi szlakami!
Tekst: Magdalena Stanisławczyk, Agata Jirak-Leszczyńska
Zdjęcia: Agata Jirak-Leszczyńska