Choć jeleń szlachetny jest jednym z największych ssaków zamieszkujących nasze lasy oraz występuje dość powszechnie, nie tak łatwo go zobaczyć, a wiedza o jego biologii, zwyczajach i zachowaniach jest często raczej ograniczona. Tutaj spróbujemy zebrać kilka podstawowych faktów dotyczących tego pięknego zwierzęcia.
Zacznijmy od tego, co dla wielu osób nie jest oczywiste: jeleń i sarna to dwa różne gatunki! Zarówno samce jeleni (byki), jak i samice (łanie), są znacznie większe od saren (odpowiednio kozłów i kóz). Oczywiście różni je mnóstwo innych cech, jak chociażby duże, rozłożyste poroże byków, które u kozłów sarny jest znacznie skromniejsze. Z resztą u prawie wszystkich jeleniowatych samce noszą poroże (wyjątkiem są jedynie jelonkowiec błotny i piżmowiec), a w przypadku reniferów – również samice. Nawiasem mówiąc, biorąc pod uwagę termin aktywności świętego Mikołaja, to właśnie samice ciągną jego sanie. Samce zrzucają poroże jesienią, zaraz po godach, natomiast samice dopiero pod koniec zimy lub wczesną wiosną.
W przypadku naszego jelenia porożem dysponują wyłącznie samce. I tu jeszcze jedna dygresja: poroże i rogi to nie to samo! Rogi, zbudowane z keratyny (tej samej substancji, która tworzy włosy i paznokcie) są puste w środku, rosną przez całe życie zwierzęcia i nie są wymieniane. Z kolei zbudowane z tkanki kostnej poroże wymieniane jest co roku i najczęściej wraz z wiekiem zwierzęcia jest coraz bardziej okazałe i rozgałęzione.
Samce jelenie zrzucają poroże zimą. Wiosną, z dwóch możdżeni, wyrasta nowe, początkowo pokryte aksamitną, mocno ukrwioną skórą – tak zwanym scypułem, który dostarcza niezbędne do rozrastania się tkanki substancje. A jest co odżywiać: poroże jeleni przyrasta rekordowo szybko, nawet ponad centymetr dziennie (tu ciekawostka: poroże wymarłego jelenia olbrzymiego osiągało nawet 3.5 m rozpiętości!). Gdy poroże osiągnie odpowiednią wielkość, scypuł obumiera i odpada (czasem przy pomocy samego zwierzęcia, które ociera się o pnie drzew i gałęzie). Jego zwisające z poroża fragmenty mogą wówczas stanowić lekko makabryczny widok.
Jelenie najczęściej żyją w niewielkich grupach: osobno byki, osobno łanie z młodymi. Stada byków rozpadają się jednak pod koniec lata: rozpoczyna się wtedy rykowisko. We wrześniu i październiku dojrzałe samce gromadzą wokół siebie samice i zacięcie bronią do nich dostępu. Nazwa „rykowisko” nawiązuje do donośnego i głębokiego porykiwania byków – głównego elementu ich rywalizacji. Nieco więcej na ten temat możecie przeczytać tutaj.
Małe, żółtawobiało nakrapiane jelonki przychodzą na świat w maju i czerwcu. Łania odłącza się na czas porodu od stada, wybierając odosobnione miejsce i dołącza do niego po kilku dniach, gdy młode (najczęściej jedno, rzadziej dwa) są już w stanie z nią wędrować.
Jelenie zasiedlają różne środowiska, zarówno tereny otwarte jak np.: wrzosowiska w Szkocji, jak i (najczęściej) zalesione. Są zwierzętami dziennymi, ale zwłaszcza w miejscach silnie penetrowanych przez człowieka prowadzą głównie nocny tryb życia. Stąd łatwiej niż same zwierzęta jest wypatrzyć ślady ich występowania: tropy, odchody, zgryzione gałązki czy ślady kąpieli błotnych, po których jelenie ocierają się o drzewa, by pozbyć się pasożytów. Następnym razem kiedy będziecie w lesie, spróbujcie poszukać takich śladów. A jeśli będziecie mieli szczęście, może uda Wam się spotkać to piękne, płochliwe zwierzę.
Zapraszamy do obejrzenia krótkiego filmu z fotopułapki:
Tekst: Katarzyna Śnigórska
Zdjęcia: fotopułapki ZPKWM i Joanna Dragon