Krajobraz podlega nieustannym przemianom, choć różna jest ich dynamika. Część z tych przemian jest wynikiem procesów zachodzących w naturalny sposób w środowisku przyrodniczym, część przemian zachodzi (i to od wieków) w wyniku działalności człowieka.
Sposobów w jaki człowiek wpływa na krajobraz i jego przemiany jest wiele. Historycznie było to np. karczowanie lasów pod wypas lub uprawy, współcześnie może to być np. rezygnacja z uprawy pół, budowa nowych dróg, zbiorników zaporowych oraz powstawanie nowej zabudowy.
Krajobraz kształtowany jest w wyniku ciągłych zmian, a poszukiwanie ich śladów może wiele powiedzieć o miejscu. „Każdy zatem krajobraz (…) zachował w mniejszym lub większym stopniu ślady lub pozostałości czy też elementy po swojej historycznej ewolucji. Mogą one być mniej lub więcej widoczne. Nierzadko są one zachowane tylko w ukształtowaniu lub warstwach geologicznych i kulturowych ziemi. Z reguły jednak, w jakiś sposób, przynajmniej we fragmentach, nawarstwienia te są w układzie i pokryciu terenu możliwe do odczytania, oddziałują na obecne właściwości oraz formę krajobrazu.[i] (J. Bruzda)
Uważna obserwacja otaczającego nas krajobrazu pozwala dostrzec wiele elementów świadczących o jego przemianach. Jest to bardzo wyraźnie widoczne w miastach, gdzie w historycznym układzie ulic powstają nowoczesne budowle. Również w krajobrazach wiejskich możemy dostrzec ślady historii zachowane w zabytkowych budowlach. Czasami możemy znaleźć także bardziej subtelne dowody zachodzących zmian. Nie bezpodstawnie mówi się, że krajobraz jest jak księga. Jeśli nauczymy się ją czytać, możemy poznać przeszłość miejsca, a szukanie tych śladów może okazać się fascynującą przygodą.
Jak czytać księgę krajobrazu? Sposobów jest wiele! Do takich obserwacji nie potrzebujemy wymyślnego sprzętu i nowoczesnej technologii. Czasem wystarczy odrobina uważności, dociekliwość, umiejętność kojarzenia faktów i chęć zajrzenia do innych źródeł – chociażby mapy.
Od czego zacząć? Możemy zacząć od wycieczki! Spacerując przyglądajmy się roślinom. Szukajmy tych, które w wyróżniają się z otoczenia. Są miejsca, gdzie np. w środku lasu znajdziemy drzewa owocowe – najczęściej tam właśnie kiedyś znajdowało się gospodarstwo. Również układ roślinności może nam coś powiedzieć o historii miejsca. Stare drzewa (lub ich pozostałości) rosnące wzdłuż nawet niepozornej ścieżki mogą sugerować iż kiedyś prowadziła tędy ważna droga. Warto zwrócić uwagę na występowanie takich gatunków jak kasztanowce, które często sadzono wzdłuż dróg prowadzących do dworów, lipy i dęby sadzone przy świątyniach, czy domostwach, albo robinia akacjowa, którą sadzono na austro-węgierskich fortyfikacjach. Również bardziej niepozorne rośliny mogą zwrócić naszą uwagę, zwłaszcza gdy znajdziemy je w nietypowym dla nich miejscu. Naszą uwagę powinna zwrócić choćby powszechnie towarzysząca człowiekowi pokrzywa.
Idąc tym tropem należy jednak pamiętać, że część roślin bardzo chętnie „podróżuje”, a ich obecność nie zawsze świadczy o gospodarczym wykorzystaniu danego miejsca przez ludzi.
Aby poznać przeszłość krajobrazu, warto zwrócić uwagę na ukształtowanie terenu. W nim zapisana może być nie tylko bardzo odległa geologiczna historia miejsca, ale także ta związana z działalnością człowieka. Dawne drogi często zapisane są w krajobrazie w postaci wąwozów, tzw. holzwegów, a miedze między dawnymi polami uprawnymi tworzą „schodki” na stokach. Również ukształtowanie dolin pozwala często domyślać się, którędy dawniej płynęła rzeka.
W tych obserwacjach można posłużyć się także nowoczesnymi narzędziami. Obecnie w Internecie można znaleźć strony, na których można podejrzeć dane pomiarowe LIDAR. Są to mapy, na których prezentowane są wyniki lotniczego skanowania pomiarowego. Na takich mapach z dużą dokładnością przedstawione jest ukształtowanie terenu.
Innym sposobem badania historii krajobrazu jest oglądanie map i zdjęć satelitarnych. Nawet na współczesnych mapach możemy dostrzec ślady historii.
Oglądając ortofotomapę warto zwrócić uwagę między innymi na układ pół, układ zabudowy, jej charakter, albo na odcień leśnej zieleni – to ostatnie może sugerować nie tylko różnice składu gatunkowego, ale także zróżnicowany wiek lasu, jak jest w tym przypadku. Warto również zwracać uwagę na układy urbanistyczne widoczne na ortofotomapach. Mimo współczesnej zabudowy jej rozplanowanie często sięga znacznie bardziej odległych czasów!
Już sama lokalizacja zabudowy może nam dużo powiedzieć o dawnym życiu mieszkańców.
Aby śledzić przemiany krajobrazu warto również sięgać po materiały archiwalne. Narodowe Archiwum Cyfrowe daje nam dostęp do ogromnej bazy archiwalnych zdjęć, dzięki którym możemy obejrzeć interesujące nas miejsca w zupełnie innej odsłonie. Ciekawym narzędziem są archiwalne ortofotomapy które możemy podejrzeć m.in. w geoportalu czy serwis https://maps.arcanum.com/ pozwalający na porównywanie współczesnej ortofotomapy z XIX wiecznymi mapami!
Takich śladów zmian w krajobrazie możemy znaleźć dużo więcej. Warto zwrócić na nie uwagę nie tylko poznając okolicę, ale także kształtując krajobraz.
Bibliografia:
[1] J. Bruzda źródło: Urszula Myga-Piątek Architektura wernakularna Podhala jako czynnik kształtowania krajobrazu i atrakcyjności turystycznej
Urszula Myga-Piątek Architektura wernakularna Podhala jako czynnik kształtowania krajobrazu i atrakcyjności turystycznej
L. Majdecki „Historia ogrodów”
https://www.geoportal.gov.pl/pl/dane/dane-pomiarowe-lidar-lidar/
https://maps.arcanum.com/
Tekst: Katarzyna Majewska