Las jest domem dla ogromnej liczby żywych organizmów. Powiązane najróżniejszymi zależnościami tworzą dynamiczną strukturę, pełną bogactwa gatunków, fascynujących przystosowań środowiskowych i rozwiązań ewolucyjnych. Im ta struktura bogatsza i bardziej różnorodna, tym las jest bardziej odporny na szkodniki i inne zagrożenia.
Niebagatelną rolę odgrywają mikrosiedliska nadrzewne. Mikrosiedliskiem nadrzewnym może być martwy konar, dziupla, odstający płat kory, huby i inne grzyby, płaty mchu. Ważne są również wycieki żywicy i soków, rozległe uszkodzenia kory odsłaniające drewno, czarcie miotły i wiele innych (czarcie miotły, zwane też miotłami czarownicy, to rodzaj anomalii wzrostu roślin, objawiający się powstaniem wyrośla, będącego gęstym skupieniem silnie rozgałęzionych, nienormalnie rozwiniętych pędów płonnych). Każdy z tych małych światów jest atrakcyjny dla różnych organizmów. Dla niektórych jest miejscem rozrodu, żerowania lub schronieniem. Niektóre spędzają w nim całe życie. Czasem na drzewach tworzą się miejsca, w których gromadzi się woda deszczowa. Są to tak zwane dendrotelmy. Żyje na terenie naszego kraju kilka gatunków muchówek, dla których jest to jedyne miejsce rozrodu. Jeśli nie ma w lesie drzew, w których są takie otwory – nie ma również tych owadów.
Do najbardziej znanych mikrosiedlisk nadrzewnych należą dziuple. Korzystają z nich niezliczone organizmy. Zasiedla je wiele gatunków ptaków, gryzoni, nietoperzy, owadów, bakterii i grzybów, a nawet gadów. Dziuple też są bardzo różnych rodzajów. Jest to materiał na osobny i bardzo bogaty artykuł.
Inne warunki panują w dziuplach lęgowych wykutych przez dzięcioły, a inne w dziuplach, które powstały na skutek procesu próchnienia. Różnica dotyczy warunków wilgotnościowych, temperatury, flory bakteryjnej czy rodzajów bezkręgowców, które je zasiedlają. Stąd różne organizmy poszukują różnych rodzajów dziupli.
Największym lokatorem dziupli jest… niedźwiedź. Jeśli nie znajduje jaskini, wtedy jego gawrą, czyli zimową sypialnią, może stać się wiekowa jodła, z olbrzymią dziuplą wypróchniałą na wysokości ziemi. Jeśli w lesie nie występują stare drzewa z dziuplami – wszystkie gatunki potrzebujące dziupli do życia muszą się z niego wyprowadzić.
Inne przykłady mikrosiedlisk nadrzewnych to martwe konary i martwe gałęzie w koronach. Martwe konary też mogą generować różne warunki środowiskowe. Niektóre gatunki bezkręgowców potrzebują drewna suchego i twardego – czyli martwej gałęzi wystawionej na działanie słońca. Inne gatunki potrzebują cienia i chłodu oraz drewna wilgotnego. Warunki te spełnia konar w pełni ocieniony.
Ważnymi przykładami mikrosiedlisk nadrzewnych są płaty mchów, porostów, kolonie grzybów. Oczywiście nie chodzi o małe kępki, czy pojedyncze stanowiska. Obszar musi być na tyle duży, żeby zapewnił warunki do rozwoju organizmów.
W zależności od klasyfikacji jest ponad 60 typów mikrosiedlisk nadrzewnych. Z każdego z nich, korzystają niezliczone organizmy, w tym wyjątkowe rzadkie i cenne przyrodniczo. Wspaniałym przykładem jest tu orzeł przedni. Jeśli zetniemy drzewo z jego gniazdem, jakie szanse ma on na znalezienie w tym samym rejonie odpowiedniego drzewa na nowe mieszkanie? Potrzebuje drzewa odpowiedniej wielkości, z optymalnie rozmieszczonym konarem, który zapewnia bezpieczny korytarz powietrzny dla dolotu ptaka o tak dużych rozmiarach. Takich drzew jest bardzo, bardzo niewiele.
Jak ocenić stopień bioróżnorodności lasu? Albo porównać dwa zbiorowiska leśne pod kątem tego, który jest bardziej różnorodny? Oczywiście można podać liczbę gatunków je tworzących. Niestety, bardzo trudno to zrobić. Rzetelna ocena liczby gatunków wymaga pełnej inwentaryzacji przyrodniczej, a to bardzo poważne przedsięwzięcie. Inwentaryzacja mikrosiedlisk nadrzewnych jest zdecydowanie szybszym narzędziem służącym orientacyjnej ocenie bioróżnorodności lasu. Oczywiście nie jest to narzędzie idealnie precyzyjne. Niemniej, im więcej jest rodzajów mikrosiedlisk i w ogóle mikrosiedlisk, tym więcej różnych gatunków ma warunki do egzystencji. Jest więc to narzędzie dużo szybsze i łatwiejsze do zastosowania przy badaniu bioróżnorodności, niż pełna inwentaryzacja przyrodnicza.
Drzewa, które są szczególnie bogate w mikrosiedliska i są szczególnie istotne dla zachowania bioróżnorodności, uzyskują status drzew biocenotycznych i podlegają szczególnej ochronie.
Kiedy rozmawiamy o mikrosiedliskach, nasza uwaga natychmiast skupia się na drzewach starych, uszkodzonych i zdeformowanych. Z punktu widzenia produkcji drewna i gospodarki leśnej są to drzewa niepożądane. Również w miastach drzewa takie są usuwane, jako stwarzające zagrożenie i szpecące harmonię uporządkowanego i przystrzyżonego parku czy osiedlowego skweru. Tymczasem usuwając wszystkie stare i zdeformowane drzewa, a więc drzewa pełne mikrosiedlisk, eliminujemy z naszego otoczenia liczne gatunki organizmów. Zakłócamy lub eliminujemy całe łańcuchy pokarmowe. Starych drzew biocenotycznych nie ma wiele. Drzewa, które kiełkują teraz, osiągną taki dostojny wiek za dziesiątki, nawet za setki lat. Z punktu widzenia ekologii, stare, potężne drzewa są więc zasobem bezcennym.
Pozwólmy im trwać!
Ty również możesz włączyć się w ochronę drzew biocenotycznych:
https://lasyiobywatele.pl/wp-content/uploads/2022/04/Drzewa-Dziuplaste_poradnik.pdf
Tekst: Michał Majewski