Gdy słyszymy słowo „granica”, przeważnie nasuwa się na myśl precyzyjnie wyznaczona na mapie linia znajdująca odzwierciedlenie w terenie, np. granica państwa – jest to coś wyraźnego, precyzyjnego i liniowego. Gdy jednak zastanowimy się nad tematyką granic głębiej, dostrzeżemy, że istnieją również inne rodzaje granic: kulturowe, ekonomiczne, historyczne, przyrodnicze, czy granice występujące w krajobrazie. Jako że krajobraz tworzą zarówno elementy środowiska przyrodniczego, jak również antropogenicznego, możemy przyjąć, że właściwie granice otaczają nas z każdej strony. Każdy z rodzajów granic pełni konkretne funkcje, zarówno w środowisku przyrodniczym, jak i w środowisku kształtowanym przez człowieka.
Granice krajobrazowe (potocznie nazywane również granicami w krajobrazie; choć w literaturze naukowej wykazuje się różnice między tymi pojęciami, w tym tekście pojęcia te są stosowane zamiennie) składają się z linii lub stref przejściowych, które oddzielają od siebie dwie różne, sąsiadujące jednostki przestrzenne. W zależności od przyjętej skali granice mogą rozdzielać niewielkie jednostki, np. zbiornik wodny od łąki lub większe regiony, np. ocean od lądu. Granice liniowe przeważnie są granicami antropogenicznymi, wytworzonymi przez człowieka, o ostrym, wyrazistym przebiegu, np. droga czy granica rolno-leśna, a w większej skali granica między terenami zurbanizowanymi a otoczeniem.
Niekiedy możemy napotkać na wyraziste granice o naturalnym pochodzeniu np. klif oddzielający wybrzeże od morza lub wapienne ściany skalne oddzielające ich podnóża od wierzchołków.
Granice liniowe charakteryzują się gwałtowną zmianą komponentów środowiska na bardzo krótkim dystansie (np. kilku metrów). Granice strefowe są zdecydowanie bardziej zróżnicowane i obejmują głównie granice naturalne. Mogą przybierać postać węższych lub szerszych stref (od kilkunastu do kilkuset metrów, a nawet więcej), jak również krajobrazów tworzących odrębne jednostki przestrzenne. Zmiana komponentów środowiska następuje stopniowo, w sposób płynny. Granicami strefowymi może być np. teren podlegający sukcesji wtórnej, porośnięty młodym drzewostanem, rozdzielający las od gruntów rolnych. Granice mogą pełnić również funkcję bariery np. droga, ogrodzenie, rzeka, ale również filtrującą np. roślinność szuwarowa pochłaniająca część zanieczyszczeń spływających z brzegu do wody.
Istotnym rodzajem granicy strefowej, pełniącej funkcję ekologiczną, jest ekoton. Jest to strefa pełniąca ważną funkcję w zakresie łączności ekologicznej pomiędzy różnymi obszarami lub też stanowiąca barierę czy swoisty filtr chroniący poszczególne jednostki przestrzenne. Przykładem istotnych stref ekotonowych są zadrzewienia śródpolne, nadwodne i przydrożne – z jednej strony stanowią one korytarze migracyjne dla roślin, zwierząt i grzybów, a z drugiej ograniczają m.in. spływ zanieczyszczeń z pól uprawnych do rzek i prędkość wiatru. Ponadto same zadrzewienia pełnią istotną rolę dla zachowania bioróżnorodności, stanowiąc miejsca rozrodu, schronienie i bazę pokarmową dla wielu gatunków zwierząt. Ze względu na swoją funkcję zadrzewienia śródpolne, nadwodne i przydrożne są objęte ochroną w granicach parków krajobrazowych i obszarach chronionego krajobrazu.
W kontekście wyróżniania rodzajów granic należy również wskazać, iż nie każdą granicę możemy zobaczyć. Część z nich jest niewidoczna dla oczu, ale wyczuwalna innymi zmysłami np. granica mas zimnego i ciepłego powietrza. Część ukryta jest pod powierzchnią np. granice litologiczne, które niekoniecznie uwidaczniają się na zewnątrz.
W zależności od przyjętej metodyki istnieje wiele różnych możliwości wyznaczania granic. Najważniejsze jest, aby je dostrzegać i rozumieć ich funkcję w otaczającym nas krajobrazie, a przede wszystkim dbać o te pozytywnie wpływające na środowisko przyrodnicze, historyczno-kulturowe oraz walory krajobrazowe.
Tekst: Joanna Bebak
Bibliografia:
Bański J., 2010, Granica w badaniach geograficznych – definicja i próby klasyfikacji, Przegląd Geograficzny 82, 4;
Chmielewski T.J., 2023, Przestrzeń i granice w krajobrazie, Studia I Materiały Lubelskie, 21;
Kulczyk S., 2010, Granice w krajobrazie – bariera czy atrakcja turystyczna?, Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXVI. 247-255;
Pietrzak M., 2009, Aktualne i nieaktualne problemy ekologii krajobrazu, Problemy ekologii krajobrazu, T. XXIII, 11–18;
Richling A., Solon J., 2011, Ekologia krajobrazu, Warszawa.