Są jedną z najliczniejszych grup organizmów na Ziemi, pojawiły się na naszej planecie około półtora miliarda lat temu, potrafią przetrwać w skrajnie niekorzystnych warunkach, ślady ich życia zaobserwowano nawet na orbicie okołoziemskiej – Grzyby – o ich królestwie opowiemy co nieco w dzisiejszym wpisie. Tak tak o królestwie! Jedną z jednostek podziału świata przyrody są królestwa. Wyróżniamy między innymi królestwo zwierząt, roślin, protistów oraz.. – tak tak nie mylicie się … grzybów.
Jesień to dobry czas by podjąć temat grzybów. Leśne wędrówki w poszukiwaniu borowików, rydzów czy koźlarzy powodują, że rodzą się w nas pytania: Jaką funkcję grzyby pełnią w przyrodzie? Czy samemu można wyhodować borowika? Na te i wiele innych pytań postaramy się Wam dzisiaj odpowiedzieć.
Grzyb i roślina, przyjaciele czy wrogowie?
Szacuje się, że około 80% wszystkich poznanych roślin tworzy symbiotyczne związki z grzybami. Po co właściwie to robią? Pomiędzy roślinami i grzybami występuje tzw. mikoryza, jest to związek symbiotyczny gdzie zarówno roślina jak i grzyb czerpie z niego korzyści. Strzępki grzybni pomagają roślinom lepiej przyswajać wodę oraz związki mineralne zawierające fosfor, azot, miedź czy cynk. Ponadto grzybnie wytwarzają substancję, które działają podobnie jak antybiotyki, robią to by chronić swoje tkanki przed atakami mikrobów ,,przy okazji” chroniąc także korzenie roślin. Jakie korzyści z tej współpracy czerpie grzyb? Głównymi produktami fotosyntezy są cukry, których roślina potrzebuje do rozrostu swoich tkanek, cukry są również pożądane przez grzyby, stanowią ich pokarm. Cukry czerpią z właśnie z korzeni roślin.
Jednak nie wszystkie grzyby są dla roślin pożyteczne.
Niektóre gatunki mogą szkodzić roślinom. Przykładem może być opieńka ciemna (o niej jeszcze dzisiaj wspomnimy), która powoduje tzw. zgniliznę drewna co w konsekwencji prowadzi do śmierci drzewa. Grzyby prowadzą również do powstawania na niektórych gatunkach drzew tzw. czarcich mioteł – zaburzeń wzrostu pędów drzew i krzewów, które objawiają się wytworzeniem gęstego skupiska pędów płonnych przypominającego miotłę. Grzyb może być również pasożytem, jako przykład można podać hubiaka pospolitego czy pniarka brzozowego, które pobierają wodę i substancje odżywce z drzew.
Spacerując po lesie możemy natknąć się skupisko grzybów rosnących jakby po okręgu. Taką strukturę potocznie nazywa się czarcim kręgiem. Mechanizm powstawania czarciego kręgu jest stosunkowo prosty. Zarodnik spadający na ziemię tworzy grzybnie, która z każdym rokiem rozrasta się. W sprzyjających warunkach przyjmuje ona postać koła. Na krańcach grzybni wyrastają owocniki – nadziemne części grzybów – które niejednokrotnie tworzą ,,czarcie kręgi”.
Czy można samodzielnie wyhodować borowika?
Hodowla grzybów może być zarazem prosta jak i niezwykle trudna, wszystko zależy od gatunku. Pleśń można wyhodować w warunkach domowych wystarczy do tego kawałek chleba zamoczony w wodzie oraz odrobina cukru. Sprawa wygląda zupełnie inaczej gdy pod lupę weźmiemy gatunki goszczące na naszych stołach. I tu również nie ma jednoznacznej odpowiedzi gdyż tajniki uprawy pieczarek są opanowane do tego stopnia, by można było prowadzić ją na skalę niemal przemysłową. W sklepach ogrodniczych można nawet nabyć kostki z grzybnią, która po kilku tygodniach obdaruje nas smacznymi pieczarkami. Nieco inaczej sprawa wygląda z innymi grzybami leśnymi wykorzystywanymi w celach kulinarnych. Grzybnie grzybów leśnych trudno utrzymać w warunkach domowych czy ogrodowych. Nawet zakupienie specjalnych preparatów zawierających grzybnie konkretnego gatunku nie daje gwarancji, że wyhodujemy sobie ,,grzyba”. Jednak wśród wielu prób uprawy grzybów są i takie zakończone sukcesem (choćby niewielkim sukcesem). Szczęściarzom czasami udaje się czasami znaleźć w ogrodzie grzyba z zaszczepionej grzybni bądź ,,prawdziwki” wyrastają w miejscu gdzie w poprzednich latach wyrzucano robaczywe grzyby. W wielu przypadkach sukces w uprawie grzybów jest dziełem szczęśliwego zbiegu okoliczności lub poprzedzony jest wieloletnimi eksperymentami. Faktem natomiast jest to, iż sposób masowej produkcji niektórych gatunków grzybów leśnych nie jest poznany bądź jest tak naprawdę niemożliwy poza środowiskiem leśnym.
Grzyby w służbie zdrowia
Grzybom zawdzięczamy również odkrycie niektórych leków. W 1928 roku Aleksander Flemning całkiem przypadkiem odkrył pierwszy antybiotyk – Penicylinę. Prowadząc badania nad gronkowcami nie zabezpieczył jednej z próbek. Do szalki wkradła się pleśń. Po późniejszej obserwacji próbki stwierdził, że w pobliżu miejsc zarażonych przez pleśń bakterie gronkowca nie występowały. Okazało się, że pleśń wytwarza substancję, która chroni ją przed mikrobami. Jednak na wyizolowanie penicyliny trzeba było poczekać aż 10 lat! W 1938 roku grupa 3 naukowców w skład której wchodził również Aleksander Fleming dokonała wyizolowania czynnej substancji, która powoduje śmierć mikrobów. Pierwszy na świecie antybiotyk został nazwany Penicyliną – swą nazwę wziął od łacińskiej nazwy gatunku pleśni Penicilium notatum.
Największym organizmem na Ziemi jest… grzyb.
Wielokrotnie na lekcjach biologii słyszeliśmy o płetwalu błękitnym – największym zwierzęciu a zarazem największym organizmie na ziemi. Czy jednak jest to prawda? W Górach Błękitnych w Stanach Zjednoczonych odkryto grzybnie opieńki ciemnej, która rozpościerała się na powierzchni około 6 km2. Po badaniach genetycznych próbek pobranych z różnych miejsc grzybni okazało się że należy ona do jednego osobnika! Co więcej, oszacowano również jej wiek. Prawdopodobnie zarodnik niniejszej opieńki ciemnej, który dał początek olbrzymiej grzybni ,,wykiełkował” około 8 tysięcy lat temu!
Porosty… to również grzyby
Grzyby tworzą również związki mikoryzowe z organizmami jednokomórkowymi: zielenicami czy cyjanobakteriami. Dawniej taki organizm nazywano porostem dzisiaj określany jest jako grzyb zlichenizowany. Szacuje się, że około 20% wszystkich grzybów to właśnie grzyby zlichenizowane. Wiele z nich to tak zwane bioindykatory czyli organizmy ukazujące jakość środowiska. Niektóre z nich mogą żyć nawet kilka tysięcy lat!
Każdy z nich ma swój ,,odcisk palca”
Dwa różne gatunki grzybów mogą wyglądać dla amatorów niemal identycznie. Z tego powodu co roku w Polsce dochodzi do kilkudziesięciu zatruć grzybami, niestety kilka z nich okazuje się śmiertelnymi. Co roku jadalna kania czubajka jest mylona z muchomorem sromotnikowym, czy smardz z trującą piestrzenicą kasztanowatą. Jak możemy tego uniknąć i czy istnieje prosty uniwersalny sposób na rozpoznanie podobnych do siebie gatunków grzybów?
Najłatwiejszym i oczywistym sposobem na to by trujący grzyb nie znalazł się w naszym koszyku jest zbieranie jedynie tych grzybów, które bardzo dobrze znamy. Stosunkowo prosto wyspecjalizować się w rozpoznawaniu jedynie kilku gatunków grzybów jadalnych: borowików, koźlarzy czy maślaków a całą resztę darów lasu ,,omijać szerokim łukiem”. Swoje zbiory warto również pokazać innemu doświadczonemu grzybiarzowi.
Wśród grzybów jest jednak sporo gatunków na tyle podobnych do siebie, że nawet specjaliści nie są w stanie rozpoznać gatunku jedynie po jego wyglądzie. Stosuje się wtedy metodę odcisków zarodników. Co prawda metoda ta wykorzystywana jest głównie w celach naukowych i na grzybobraniu na nie wiele się zda, ale warto ją tu opisać.
Położony kapelusz grzyba na kartce papieru będzie wysypywał zarodniki. Po kilku godzinach będzie ich na tyle dużo, że będzie można dostrzec je gołym okiem. Co ciekawe odciski zarodników podobnych do siebie grzybów różnią się m.in. kolorem. Obserwując zarodniki przez mikroskop można dostrzec jeszcze więcej różnic.
Na dzisiaj tyle!
Warto jednak pamiętać, że tylko kilka z ciekawostek dotyczących grzybów. Wiele właściwości grzybów nie jest do końca poznanych. Systematyka niektórych rodzajów czy rodzin grzybów nawet dzisiaj nie jest do końca jasna za przykład mogą uchodzić śluzowce.
… ale to temat na kolejny wpis.
Tekst: Tomasz Gawlik